Sociale zekerheid: veel gaat goed maar het moet anders

Wie het IBO-rapport over sociale zekerheid leest, zou op het eerste gezicht niet zeggen dat het stelsel zo ingewikkeld is. In kraakheldere taal wordt uiteengezet wat het stelsel in de kern inhoudt, hoeveel geld ermee is gemoeid, om welke inwoners het gaat en waar ze in de praktijk tegenaan lopen.

Een paar weetjes om erin te komen: zo’n 7 miljoen mensen maakten in 2019 gebruik van sociale zekerheid, om uiteenlopende redenen (werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, klaar met werken et cetera). In het stelsel gaat een slordige 80 miljard euro om, waarvan ruwweg de helft naar de oudedagsvoorziening AOW gaat. Voor veel mensen werkt de sociale zekerheid eigenlijk ‘best soepel’, zo staat in de IBO-rapportage.

Kwetsbare positie

De problemen binnen de sociale zekerheid spelen vooral bij inwoners in een kwetsbare positie. Mensen die minder zelfredzaam zijn, in een ingewikkelde levenssituatie zitten en met meerdere regelingen tegelijk te maken hebben. Dat zorgt voor onzekerheid over hun rechten, over hun inkomen, over de hulp die ze kunnen krijgen, en over hoe ze kunnen voldoen aan de verplichtingen die bij de regelingen horen.

Het IBO rapport beschrijft tot in detail hoe ingewikkeld het stelsel in het loop der tijd is geworden. Vaak kwam dat door politieke keuzes, waarbij verschillende afwegingen gemaakt moesten worden. Denk aan de kosten maar ook aan de mensen voor wie een regeling bedoeld is (en voor wie dus niet). Bij de aanpassing van het stelsel waren het de kosten en de gerichtheid die de doorslag gaven. ‘Eenvoud daarentegen, was vaak geen criterium.’ Het woord complex of een afgeleide daarvan komt in het rapport meer dan 200 keer voor.

De IBO-rapportage bevat een uitgebreide analyse van hoe het stelsel voor sociale zekerheid vorm heeft gekregen en wat de complexiteit in de praktijk betekent. Voldoen aan de regels is soms al een hele toer. En waar dat − onbedoeld − niet lukt, kan iemand te maken krijgen met boetes. De kinderopvangtoeslagaffaire heeft laten zien tot wat voor excessen dat kan leiden. Een gevolg van de complexiteit kan ook zijn dat iemand besluit om helemaal geen gebruik meer te maken van sociale zekerheid. De opstellers noemen het aannemelijk dat dit speelt, maar de mate waarin is niet helder. Het gevolg: onzekerheid op meerdere fronten, waardoor de doelen van het stelsel minder goed behaald worden.

Beleidsrichtingen

De IBO-rapportage somt een lange reeks mogelijke beleidsrichtingen op waarmee het kabinet aan het werk zou kunnen. Een paar voorbeelden: één regeling voor werkloosheid, één regeling voor arbeidsongeschiktheid, één regeling voor kinderen of bijvoorbeeld één basisregeling in de sociale zekerheid. In een uitgebreide bijlage staan de opties beschreven, compleet met tijdlijn maar ook met juridische implicaties.

De grootste gemene deler van al deze beleidsrichtingen is dat ze geen van allen eenvoudig zijn, ook al is dat wel het uiteindelijke doel. En het leidt ook niet altijd tot een verbetering. 'Een keuze voor vereenvoudiging leidt (...) tot afruilen op andere vlakken. Meer eenvoud kan leiden tot minder gerichtheid.' Om een voorbeeld te noemen: Stel dat er één regeling komt voor sociale zekerheid, dan worden regelingen als de WW, Participatiewet, WIA, WAO, Toeslagenwet en Ziektewet samengevoegd. Op het eerste gezicht inderdaad eenvoudiger, maar minder afgestemd op de specifieke situatie van de inwoner. Daarbij komt dat de uitvoering van de sociale zekerheid er dan heel anders uit gaat zien. Van de drie betrokken organisaties (UWV, SVB en gemeenten) zal er dan zeker één verdwijnen.

Het rapport wijst ook op andere mogelijke gevolgen van een vereenvoudiging. Denk aan handhaving van de regels: als de overheid besluit de teugels te laten vieren, kan dat leiden tot meer misbruik. En eenvoud voor de inwoner hoeft niet te betekenen dat het ook voor de uitvoerder eenvoudiger wordt. Ook de privacy kan in het geding zijn als de regels veranderen. Aan het kabinet de taak om hier een verstandige keuze in te maken. De grote winst van dit rapport is dat er een grondige analyse ligt. Het begin is er, maar het grote werk moet nog beginnen.