Gemeenten worstelen met tegenstrijdige inkomensregelingen

Vrijdag 17 maart organiseerde Divosa de bijeenkomst ‘Samenloop uitkeringen en toeslagen’, over een ingewikkelde inkomenskwestie die enkele duizenden Nederlandse huishoudens treft. De kern van het probleem is dat diverse inkomensregelingen van de overheid elkaar bijten, waardoor sommige inwoners toeslagen van de Belastingdienst moeten terugbetalen. Daardoor komen ze onder het bestaansminimum. Gemeenten maken zich zorgen over deze groep, zo bleek tijdens de bijeenkomst, maar ook over hoe ze het probleem moeten gaan oplossen, omdat er veel tijd mee gemoeid is.

Het gaat om een relatief kleine groep van bijna zesduizend huishoudens, waarvan de ene partner bijvoorbeeld een UWV-uitkering heeft en de ander (bijna) geen inkomen. De gemeente verstrekt aan beiden aanvullende bijstand. Samenwonende stellen met een inkomen dat wordt aangevuld tot bijstandsniveau hebben weliswaar hetzelfde netto jaarinkomen als stellen die alleen een bijstandsuitkering ontvangen, maar hun bruto jaarinkomen is hoger. Om die reden vordert de Belastingdienst de toeslagen terug. Per jaar gaat het om 200 tot 1200 euro per huishouden.

Sociaal raadslieden

Het probleem is zo complex dat je eigenlijk kunt stellen dat de gemeente deze expertise meestal niet in huis heeft. Er zijn gemeenten die dit hebben ingekocht bij sociaal raadslieden. Maar niet iedere gemeente heeft sociaal raadslieden in dienst. En zelfs dan nog is het een hele toer, zo zei sociaal raadsvrouw Chantal van Hulzen, die in Nijmegen diverse huishoudens bijstaat. Van Hulzen is al snel een paar uur per gezin bezig om compensatie voor de gezinnen te regelen. In een enkel geval kan dat zelfs oplopen tot twintig uur. ‘Je moet bijvoorbeeld rekening houden met iemands woonsituatie, of met iemand die gaat werken. Als daar iets in verandert in het jaar, heeft dat impact op de toeslagen. We hebben van ieder gezin de situatie vanaf 2018 onderzocht, en ieder jaar moet nauwkeurig bekeken worden.’ 

Nijmegen heeft er als enige gemeente al in 2021 werk van gemaakt om inwoners die met dit probleem te maken hebben actief op te sporen en te helpen. Dat gebeurde in het kader van een Divosa-pilot waarin werd onderzocht hoe het sociaal en juridisch domein nauwer kunnen samenwerken. Door een uitspraak van de Centrale Raad van Beroep werd de gemeente Arnhem, die geen mogelijkheid zag om een compensatie te verstrekken, verplicht om een inwoner te compenseren. Juridisch adviseur van de gemeente Arnhem Aldo de Graaf is blij met de uitspraak, maar had liever gezien dat er een landelijke oplossing was gekomen, zo zei hij tijdens de Divosa-bijeenkomst. 

Onwetendheid en wantrouwen

Vaak weten inwoners zelf niet dat het probleem in hun huishouden speelt. En als ze het al weten, durven ze niet niet altijd naar hun gemeente te stappen omdat het veel gedoe geeft en ze geen vertrouwen hebben in de overheid.

Tijdens de Divosa-bijeenkomst kwam naar voren dat sommige gemeenten zoekende zijn hoe zij hierin moeten acteren. Ze moeten eerst actief op zoek gaan naar inwoners; vervolgens moet het probleem rond het verlies van toeslagen ook nog worden opgelost. Vooral dat laatste is tijdrovend. Het kost mankracht en expertise, en dat terwijl capaciteit nu al een issue is. Daar komt bij dat er geen landelijk dekkend netwerk is van sociaal raadslieden, terwijl dat wel nodig is. De dossiers zijn vaak zo complex dat deze expertise niet aanwezig is bij gemeenten.

Tijdens de bijeenkomst kwamen ook vragen over de manier waarop Nijmegen inwoners tegemoet komt. Deze gemeente vergoedt het mislopen van toeslagen via onbelaste bijzondere bijstand, terwijl de Centrale Raad van Beroep in zijn uitspraak had gezegd dat dit via de algemene bijstand moest gaan. Maar zou daar voor gekozen worden, dan maak je het probleem alleen maar groter. Het bruto inkomen wordt door belaste bijstand te verstrekken dan verhoogd en je houdt zo de cirkel in stand.

Het probleem rond de inkomensregelingen heeft inmiddels landelijke aandacht door een artikel in NRC en een uitzending van Nieuwsuur. GroenLinks heeft over de kwestie vragen gesteld in de Tweede Kamer. Minister Schouten heeft aangegeven dat nog onderzocht wordt in welke vorm moet worden gecompenseerd.

Wat vindt Divosa?

Divosa vindt dat het ministerie van SZW het probleem snel moet oplossen en trekt hier samen met de VNG in op. Divosa wil een structurele oplossing van dit probleem dat op meerdere vlakken speelt. Het ministerie zegt voor de zomer met een oplossing te willen komen. Divosa is hierover met de betrokken overheden in gesprek.

Het is van belang dat inwoners compensatie niet achteraf moeten terugbetalen, maar dat het probleem ‘aan de voorkant’ wordt opgelost. Gebeurt dat niet, dan komen inwoners onder de armoedegrens en kunnen er schulden ontstaan. Ook dan komen gemeenten in beeld, waardoor de werkdruk in de uitvoering alleen maar toeneemt.