‘Zonder bankrekening stopt alles’

Vluchtelingen uit Oekraïne hebben recht op leefgeld, maar de uitvoering van die regeling is allesbehalve eenvoudig. Gemeenten lopen tegen allerlei praktische obstakels aan en veel gemeenten betalen nog in cash uit. De Sociale Dienst Drechtsteden en de gemeente Apeldoorn vertellen over hun oplossing.

‘Het klinkt zo simpel’, zegt Jan Paffen, projectleider leefgeld van de Sociale Dienst Drechtsteden (SDD). ‘We moeten deze mensen geld geven, maar hoe gaan we dat doen? Elke gemeente doet het weer anders. Ik zag in de zeven gemeenten in onze regio bijvoorbeeld cashbetalingen, maar er zijn ook prepaidkaarten door gemeenten gebruikt.’ Met de invoering van de leefgeldregeling besloot de SDD voor alle gemeenten ‘één lijn te trekken’.

Eenduidigheid is ook belangrijk voor de ongeveer 1.500 ontheemden - zoals de officiële status van de Oekraïense vluchtelingen in Nederland luidt - die in de regio Drechtsteden worden opgevangen. Ze hebben onderdak gevonden in de gemeentelijke opvang, in omgebouwde kantoorpanden, op drie hotelschepen en - een klein aantal - bij particulieren.

Projectleider Paffen stelde een mobiel team samen om de vluchtelingen op de opvanglocaties te registreren en het leefgeld te regelen. ‘Met een vaste tolk. Dat bleek een gouden greep. Informeren in eigen taal is zo belangrijk. Mensen zitten met zoveel vragen.’

Paspoort

De druk om het leefgeld snel te regelen was ook in Drechtsteden groot. ‘Ook om een administratieve chaos te voorkomen, is het belangrijk om één systeem te hanteren.’ 

De sociale dienst kwam er algauw achter dat voor Oekraïners in bezit van een internationaal biometrisch paspoort alles eenvoudig te regelen is. Zij kunnen een bankrekening openen waarop het leefgeld en salaris kan worden gestort, de verzekeringen worden afgesloten. ‘Maar ongeveer dertig procent van de vluchtelingen heeft zo’n geldig paspoort niet. We zien veel binnenlandse paspoorten, in het Cyrillische schrift. En dan zijn er nog mensen die zonder papieren gevlucht zijn of deze onderweg kwijt zijn geraakt.’ 

Oekraïners zonder geldige legitimatie kunnen bij de Oekraïense ambassade terecht voor een certificaat waarmee hun identiteit wordt vastgesteld. Met dit certificaat kunnen ze zich inschrijven bij hun gemeente en krijgen ze een BSN-nummer.  ‘Maar de banken accepteren dit certificaat niet. Dat mag niet van de toezichthouders en de processen zijn er niet opgericht, is het antwoord.’ 

De Nederlandse Vereniging van Banken meldt op haar website dat ‘voor vluchtelingen die niet over een geschikt Oekraïens identiteitsbewijs beschikken, de overheid en betaaldienstverleners hard werken aan een betrouwbare en werkbare oplossing’.

Gemeenten besloten daarom mensen die geen bankrekening kunnen openen een BNG-kaart te geven. Met deze prepaidkaart kan de persoon in kwestie geld opnemen. ‘Maar een werkgever kan geen geld op deze rekening storten én je kunt er geen online betalingen mee doen. Ook verzekeren is niet mogelijk. Daar komt bij dat er niet voldoende prepaidkaarten beschikbaar zijn en het risico op diefstal en verlies groot is.’

Veel gemeenten worstelen met dit vraagstuk, weet Paffen. ‘Het gaat om een flink aantal mensen zonder internationaal paspoort. Zij zitten in de opvang en kunnen nu niet aan de slag. Er is heel veel vraag naar Oekraïners die willen werken, maar die ontbrekende bankrekening houdt alles tegen.’

Structurele oplossing

Paffen ging op zoek naar een structurele oplossing. ‘Toen we met de eerste leefgeldbetalingen begonnen, kwamen we via Bunq in contact met de stichting People for People. Gezamenlijk hebben we een proces ingericht om mensen met alleen een certificaat van de Oekraïense ambassade én een BSN-nummer toch aan een bankrekeningnummer te helpen.’

Door aanpassingen in het proces bij Bunq werd er een oplossing gevonden. ‘Waar alle grote banken het certificaat in combinatie met BSN-nummer niet accepteren, kwamen we er met Bunq wel uit. Met name de verificatie op de opvanglocaties door medewerkers van de bank heeft daarbij geholpen. We hebben zo in korte tijd ruim tweehonderd mensen kunnen helpen.’

Primeur

In april had de gemeente Sliedrecht de primeur: de eerste Bunq-bankrekeningen voor Oekraïners zonder internationaal paspoort werden geopend. De medewerkers van de bank helpen inmiddels op de opvanglocaties in Drechtsteden Oekraïners bij het openen van een bankrekening via de Bunq-app. 

De samenwerking tussen Drechtsteden en Bunq trekt landelijk de aandacht, merkt Paffen. Van andere gemeenten, van het ministerie van Financiën, van de grote banken. ‘In Drechtsteden heeft elke ‘ontheemde' uit Oekraïne die leefgeld ontvangt een IBAN-bankrekening. Zo worden veel vervolgproblemen voorkomen. Het blijft opmerkelijk dat de andere banken niet meebewegen. Zonder bankrekening kun je niets in onze samenleving.’

Apeldoorn

Dik honderd kilometer verderop worstelden programmamanager Lisenka Schmitz en Antoinette Ramkhelawan - projectleider leefgeld - van de gemeente Apeldoorn met hetzelfde vraagstuk. Met een team van twaalf ‘slimme koppen’ is hard gewerkt om de leefgeldregeling goed uit te voeren en de uitbetalingen te automatiseren. Ramkhelawan: ‘Systemen sloten niet op elkaar aan, technisch moest er van alles gebeuren. In het begin liepen we dagelijks tegen nieuwe obstakels aan.’ Schmitz: ‘We vragen ons echt af hoe andere gemeenten dit doen, als je ziet hoeveel kennis en capaciteit hiervoor nodig is. Heel veel gemeenten betalen het leefgeld nog steeds cash.’ 

De situatie in Apeldoorn is anders dan in Drechtsteden. Het gros van de vluchtelingen - bijna 250 - heeft hier zonder gemeentelijke bemiddeling onderdak gevonden bij particulieren, 130 vluchtelingen zijn opgevangen in de gemeentelijke opvanglocaties. Op de zogeheten wekelijkse meet & greet bijeenkomsten worden de ontheemden in Apeldoorn geregistreerd en krijgen ze informatie in eigen taal over allerlei rechten en plichten. Ramkhelawan: ‘Sommige mensen bleken meteen aan het werk te zijn gegaan; dat ze verplicht zijn om een ziektekostenverzekering af te sluiten en een eigen bijdrage te betalen, wisten ze niet. Ook bij het aanvragen van een DigiD hebben ze hulp nodig. In de eigen taal.’

Onorthodox

Oekraïners zonder bankrekening krijgen ook in Apeldoorn een BNG-pas waarop het leefgeld wordt gestort.  Schmitz: ‘Maar dat bleek dus een probleem wanneer mensen aan het werk willen. Het enige wat je met de pas kan doen is pinnen. Overschrijvingen doen kan niet. Ook voor een zorgtoeslag is een bankrekeningnummer nodig. De enige oplossing: mensen in budgetbeheer nemen.’

Op basis van een budgetplan worden door de gemeente inkomsten en toeslagen beheerd en rekeningen betaald. ‘Een onorthodoxe oplossing’, beaamt de programmamanager. ‘We zagen het liever anders. We hebben het hier namelijk over capabele mensen, die juist aan de slag willen.'

Ook in Apeldoorn klinken geluiden over banken die inmiddels wel een ID-kaart  accepteren. Dat wil de gemeente verder uitzoeken, zodat alleen in uiterste gevallen sprake is van budgetbeheer.

Arbeidsintensief 

Een arbeidsintensieve oplossing ook, zegt Ramkhelawan. ‘Elke uitkering is maatwerk, elke maand weer.’ Het leefgeldteam is ook bij de wekelijkse meet & greet aanwezig om machtigingen te tekenen, BNG-passen uit te geven en zoveel mogelijk informatie in eigen taal te verstrekken. Oekraïners die aan het werk gaan, kunnen hun loonstrookje en andere gegevens mailen naar een specifiek mailadres van de gemeente.

Dan zijn er nog allerlei andere situaties - Oekraïners die de gemeente verlaten, die van een particuliere opvang naar de gemeentelijke opvang gaan, kinderen die niet aan hun ouders gekoppeld blijken te zijn - die ook veel werk en aandacht vragen. ‘Het is belangrijk dat we mensen goed in beeld houden.’

Het is niet alleen de onorthodoxe oplossing die opvalt in Apeldoorn. De gemeente heeft er ook voor gekozen om af te wijken van de leefgeldregeling. Schmitz: ‘We hebben een maximum op het woongeld-deel van het leefgeld ingevoerd. Een gezin bestaande uit acht mensen (vier volwassen en vier kinderen), dat bij een particulier onderdak heeft gekregen, zou maandelijks zo’n groot bedrag krijgen. Dát kunnen we niet uitleggen aan onze inwoners, aan onze bijstandsgerechtigden, aan onze statushouders. Dit hebben we teruggelegd bij het bestuur met de boodschap: we willen afwijken van de regeling.’

Het college was het daarmee eens en burgemeester Ton Heerts heeft het ministerie op de hoogte gesteld en Divosa en de VNG geïnformeerd. In Apeldoorn is het woonbudget gemaximeerd tot 500 euro per woonadres. ‘Precies zoals dat ook in het oorspronkelijke concept van de leefgeldregeling zat. We zijn hier heel transparant over. We wijken af en vinden dat heel goed uit te leggen.’

Daar blijft het niet bij. Het leefgeld stopt volgens de regeling meteen wanneer iemand aan het werk gaat. Maar het kan voorkomen dat iemand soms een hele week niet werkt. Schmitz: ‘Om die reden zetten we de leefgeldregeling in zo’n geval niet helemaal stop, maar pauzeren we de uitbetaling.’ Apeldoorn vindt ook dat het mogelijk moet zijn om het inkomen voor Oekraïners die met 0-uren of andere kleine contracten aan het werk gaan, aan te vullen met leefgeld. ‘Anders wordt het wel heel lastig om zorgverzekering, reiskosten en mogelijk ook huurvergoeding te betalen.’

Draagvlak

Volgens de regeling stopt het leefgeld niet voor de partner of kinderen van degene die werkt. Dat vindt Apeldoorn niet in alle situaties te rechtvaardigen. ‘Als iemand fulltime aan het werk is en het inkomen komt boven het bestaansminimum uit, dan stoppen we het leefgeld van de partner. Er is dan sprake van onderhoudsplicht. Het leefgeld van de kinderen stoppen we niet; Oekraïners hebben geen recht op kindgebonden budget of kinderbijslag.’

Schmitz: ‘Het moet rechtvaardig blijven. Het is essentieel voor ons om het draagvlak onder de bevolking voor de opvang van vluchtelingen te behouden. Dat draagvlak is broos en het begint op verschillende plaatsen al te schuren.’