Verslag Divosa Benchmark Festival 2023

Sinds september gaat het in de media en politiek alleen nog maar over bestaanszekerheid. Inmiddels valt vrijwel alles onder dit begrip en wordt het zover opgerekt dat de groep die het echt moeilijk heeft uit zicht dreigt te raken; iedereen heeft het immers zwaar. Tegelijkertijd kan het begrip ook te smal worden benaderd door alleen maar te focussen op een bedrag. Vandaag schetst Will Tiemeijer, hoogleraar, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en coauteur van het rapport Weten is nog geen doen, een middenweg tussen deze uitersten.

Tijdgeest

Waarom is er nu zoveel aandacht voor bestaanszekerheid? Het gaat de laatste jaren toch niet zoveel slechter dan daarvoor? 'Eens in zoveel jaar vindt er een  kentering plaats in de doelen van de politiek en het beleid', legt Tiemeijer uit.

Het eerste decennium na de Tweede Wereldoorlog moest de overheid ons tegen alle onzekerheden beschermen. In de jaren 80 is hier afscheid van genomen; het werd teveel voor de overheid. Zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid kwamen in beeld. Na vier decennia lijken we daar nu ook wel klaar mee. 'De excessen van dit beleid hebben mensen de vernieling in geholpen. Het laatste duwtje was de inflatie van het laatste half jaar. We gaan nu weer richting zorg en bescherming en de politiek gaat hierin mee; bang om het vertrouwen van mensen te verliezen.'

Gedeelde verantwoordelijkheid

Het sociaal minimum is een essentieel onderdeel van die nieuwe richting, maar het gaat om meer dan dat. Volgens Tiemeijer is het tijd om het oude verhaal van eigen verantwoordelijkheid te veranderen naar een gedeelde verantwoordelijkheid: de verhouding tussen overheid en burgers moet een coproductie zijn.

De ideale burger, schetst Tiemeijer, veroorzaakt niet alleen geen overlast en voorziet in zijn eigen levensonderhoud, maar werkt ook aan zijn ontwikkeling, bouwt aan een netwerk, heeft aandacht voor zijn omgeving (mantelzorg) en doet mee aan de maatschappij (politiek, vrijwilligerswerk). Iemand die alleen maar bezig is met overleven, is hier niet toe in staat.

Het participatieminimum

Tiemeijer pleit daarom niet alleen voor een sociaal minimum, maar ook voor genoeg geestelijke rust en ruimte voor alle andere verwachtingen die we als maatschappij stellen aan burgers. Hiermee kan iemand niet alleen de drempel van het bestaansminimum passeren, maar ook de drempel van het participatieminimum.

Het is een fundamentele vraag: wat is het minimum dat we als samenleving acceptabel vinden voor iemand om deel te nemen aan de maatschappij? Ook als je net wel de rekeningen kunt betalen, legt deze puzzel veel beslag op iemands tijd en geest, en is er weinig of geen ruimte voor andere zaken.

Rekening houden met (beperkt) doenvermogen

Maar daarmee ben je er nog niet. Niet iedereen voldoet aan het ideaalbeeld en kan alle regels te begrijpen. Tiemeijer benoemt het zogenaamde doenvermogen van mensen: doen wat je je hebt voorgenomen, je niet laten afleiden, ofwel zelfcontrole en zelfregulatie. Mensen met weinig doenvermogen komen bijvoorbeeld sneller in financiële problemen. Wat moeten we anders doen, rekening houdend met (een beperkt) doenvermogen:

• maak financiële fouten minder eenvoudig (zoals een serie van financiële boetes);
• investeer in leer- en/of begeleidingspunten;
• wacht niet af tot mensen zich zelf melden maar ga er eerder op af.