Verslag Divosa Voorjaarscongres 2024

Voorafgaand aan het Divosa Voorjaarscongres ging Özcan Akyol, Eus in de volksmond, bij zichzelf te rade: ben ik dwars? Of ácteer ik alleen maar dat ik dwars ben? ‘Dat laatste zou een beetje zielig zijn.’ Na enig nadenken concludeerde hij: ik ben dwars en dat ben ik altijd al geweest. ‘Met dwars zijn kun je echt iets teweegbrengen.’

Özcan trapt luchtig af. ‘Mensen hebben weleens medelijden met me. Mijn ouders zijn analfabeet en spreken geen Nederlands. “Wat sneu, dan kunnen ze je boeken niet lezen.” Maar ik vind het niet zo erg. Mijn werk is autobiografisch, ik kan schrijven wat ik wil zonder aan hen verantwoording af te leggen.’ 

Goede tijden slechte tijden

Dat is een kant van het verhaal. De andere kant is dat Özcan zich als kind al realiseerde dat hij vaak voor zijn ouders moest zorgen. Een bezoek aan de huisarts, een ouderavond, een brief van de gemeente: Özcan moest tolken. Ook alle afleveringen van Goede tijden slechte tijden. ‘We hadden geen schotel, dus geen Turkse programma’s binnen handbereik. Maar mijn moeder wilde toch graag een eigen favoriete programma. Ze koos GTST. Dus zat ik elke avond naast haar op de bank om alle belevenissen in Meerwijk woordelijk voor haar te vertalen. Kon ik als 9-jarige mooi langer opblijven.’

Arts of advocaat

Op school vertaalde Özcan de gesprekken tussen zijn docent en zijn ouders. ‘Dan zei de docent: “Je bent slim. Misschien wel slimmer dan de andere kinderen. Maar in rekenen ben je niet goed.” Wat ik doorgaf als: “Als ik zo doorga, mag ik waarschijnlijk een klas overslaan.” Mijn vader stak twee duimen in de lucht. Hij wilde niets liever dan een arts of advocaat in de familie.’

Antidepressiva

Özcan geeft een schrijnend voorbeeld van twee werelden die elkaars taal niet spreken. Zijn moeder heeft een afspraak bij de huisarts. Özcan gaat mee om te tolken. ‘Zeg tegen de dokter dat ik last heb van alles’, sommeert zij hem. ‘Dat kan niet’, zegt de dokter. ‘Mensen hebben last van hun buik of hun rug of hun hoofd, maar niet van alles’. ‘Dus ik zei tegen de huisarts: ‘Ik weet het, maar schrijf haar gewoon paracetamol voor. Dan is mijn moeder blij en zijn wij van het gezeik af.’

Twintig jaar later. Özcans moeder heeft inmiddels een huisarts die Turks spreekt. Wanneer zij het gezin van Özcan een bezoekje brengt, ziet hij een doosje antidepressiva in haar tas. ‘Ze heeft me er niet over verteld. Daarover praten we niet. Maar het was me in een keer duidelijk: al die tijd heeft zij last gehad van alles.’

Klassenmigrant

Özcan noemt zichzelf een klassenmigrant – ‘net als veel mensen hier in de zaal; het gaat niet alleen over etniciteit’. ‘Ik groeide op in de lagere klasse, ontwikkelde me tot de middenklasse en behoor nu misschien wel tot de culturele elite.’ Dat ging niet zonder slag of stoot. In groep 8 rondde hij zijn eindtoets af met atheneumadvies. Waarna zijn juf hem vroeg: ‘Bij wie heb je afgekeken?’. ‘Bij wie had ik moeten afkijken? Ik had het hoogste advies van mijn klas? Maar dat antwoord had ik toen niet paraat.’ 

De juf wilde hem naar het vbo sturen, maar kreeg met Özcans vader te maken – ‘hem werd een arts of advocaat afgepakt’. De uitkomst van die clash: mavo-advies. ‘Ik vond het leuk op school, ging door naar het mbo en daarna – inmiddels in de ban van lezen en boeken – naar de hogeschool voor Journalistiek en de universiteit voor een studie Nederlands.’ Nog tijdens zijn studie kreeg hij een contract bij een uitgeverij.

Dwarsdenker

In zijn werk kaart Özcan vaak aan ‘wat niet klopt’. In de vorm van ironische columns bijvoorbeeld. ‘In een van die columns, van jaren geleden alweer, schreef ik dat ik het sinterklaasfeest niet inclusief vond, omdat er geen chocoladeletters bestaan met twee puntjes op de O. Bakkers in het hele land stuurden me daarna chocoladeletters toe, mét puntjes. Maar ik heb ook veel boze berichten ontvangen – kom niet aan het sinterklaasfeest. Met dwars zijn kun je echt iets teweegbrengen, heb ik gemerkt.’

Maar Özcan is nooit dwars om het dwars zijn. ‘Ik zet het in om bewustzijn te creëren.’ Ook wordt hij vaak als ‘heel eigen’ gepresenteerd. ‘Maar ik heb niets anders.’ Het heeft te maken met het bewegen tussen werelden, tussen klassen. ‘Als jullie aan het werk zijn, zijn jullie ook “eigen”. Ben je anders dan wanneer je ’s avonds thuis op de bank zit. Praat je anders, doe je anders.’
‘Maar let op’, waarschuwt hij: ‘Als inwoners jullie eigenheid niet meer begrijpen, ontstaat een kloof.’ 

Wees mens

De les van Özcan: ‘Ja, er zijn conventies. Maar soms moet je die naast je neerleggen. Laat zien dat je mens bent, anders ben je het systeem. Blijf trouw aan jezelf en geloof ik wat je doet. Voor de inwoners en voor jezelf. Anders word je ongelukkig.’