Doortastende preventie: slachtoffers zoeken en helpen

Door de decentralisatie op het sociaal domein is sinds 2015 het takenpakket van gemeenten stevig uitgebreid. Het betreft activiteiten op het brede terrein van zorg, participatie, zelfredzaamheid en jeugdhulp. (1) Het gaat om diensten waaraan juist in kwetsbare wijken, en onder kwetsbare personen, behoefte bestaat. Daartoe zijn uitvoerende professionals actief, onder meer in sociale wijkteams. Zo worden veel burgers geholpen en dit heeft een preventief effect op criminaliteit.

Professionele standaards bij sociale interventies stagneren echter al snel bij personen die op de één of andere manier onder invloed staan van criminele netwerken. Die worden niet bereikt (ze komen bepaald niet snel met een vraag naar een wijkteam) of professionele routines schieten tekort. Bijvoorbeeld omdat criminele dwang ertoe leidt dat slachtoffers geen openheid van zaken geven.

Dit rapport richt zich op dergelijke rauwe en nare omstandigheden. Hoe kunnen slachtoffers worden ‘gespot’ en bereikt door professionals in de frontlijn? Hoe kan vervolgens, onder ellendige sociale en criminele omstandigheden, toch een doorbraak worden bereikt ten gunste van personen die klem zitten?

De aandacht voor de schadelijke effecten van georganiseerde criminaliteit is sinds ongeveer 2010 stevig op de agenda van het lokaal bestuur geplaatst. ‘Ondermijning’ is de term die daarbij steeds vaker werd gebruikt en inmiddels is ingeburgerd. Ondermijning vestigt de aandacht op perverse criminele effecten op wijkniveau, waaronder (jonge) mensen die onder druk worden gezet en zo in een lastig parket belanden. Ondermijning is in die zin georganiseerde criminaliteit die dichtbij komt.

Wat vaak wordt onderschat, is dat de georganiseerde criminaliteit veel slachtoffers maakt. (2) Het betreft onder meer uitbuiting bij illegale prostitutie en uitbuiting van arbeidsmigranten, net als criminele uitbuiting van personen in een afhankelijkheidspositie. Op criminele hotspots springen slachtoffers in het oog. Jongeren en jongvolwassenen met een laag inkomen geven (te) veel geld uit aan drugs of gokken. Een categorie kampt (zichtbaar) met verslavingsproblematiek. Arbeidsmigranten worden miserabel gehuisvest, krijgen te weinig betaald, lopen op hun werk risico’s (corona, ontslag) en worden door de koppeling van wonen en werken in een afhankelijkheidspositie geplaatst. In panden met kamerverhuur wonen mannen en vrouwen waarvan de kans aanzienlijk is dat ze worden uitgebuit (arbeidsmigranten), maar ook mensen die nergens anders woonruimte kunnen vinden. Bijvoorbeeld omdat ze uit een sociale huurwoning zijn gezet. Op schoolpleinen en hangplekken waar risicojongeren komen, is het – voor wie oplet en materiekennis heeft – zichtbaar als jonge mannen of vrouwen door criminelen worden benaderd als klant (drugs, illegale sigaretten of vuurwerk) of worden gerekruteerd: voor drugshandel, mensenhandel of als zogenoemde geldezel (misdaadgeld op de bankrekening laten storten voor een vergoeding). Van lieverlee verplaatst deze rekrutering zich naar het internet.

In de kern komt het erop neer dat criminelen outreachend werken, want ze werven en rekruteren fanatiek en gericht. (3) Op straat treffen ze jongeren en jongvolwassenen die criminele inkomsten zien als een kans en die zich niet of onvoldoende realiseren dat ze op het criminele pad te maken (kunnen) krijgen met tegenslagen (bijvoorbeeld een aanhouding, uithuisplaatsing of een geweigerde VOG-verklaring) en met criminele conflicten, druk en pressie. Dit vraagt om een alerte en op straatproblematiek gerichte overheid.