Doortastende preventie: slachtoffers zoeken en helpen

Om contact te leggen en te onderhouden met slachtoffers, is het belangrijk – zo benadrukken respondenten – dat in sociaal-emotionele zin een ‘klik’ ontstaat tussen slachtoffer en professional. Dit is nodig om hulptrajecten te kunnen starten, want daartoe dienen problemen en nare gebeurtenissen te worden besproken. Het slachtoffer dient zich als het ware open te stellen. Dat vergt een veilige omgeving en een basisvertrouwen.

Met enkele basistactieken wordt getracht een ‘klik’ te maken, waardoor een cliënt meteen merkt dat niet-incidenteel contact met déze professional veilig én functioneel is. Om welke functies gaat het? Toegespitst op de eerste contacten wijzen respondenten, en deels mijn persoonlijke ervaringen bij ‘straatonderzoek’, op enkele basisfuncties. Die hoeven niet allemaal te worden vervuld. Het betreft:

1. Begrip of herkenning.
   Het slachtoffer hoeft lang niet alles te vertellen om aan de professional veel duidelijk te maken. Het slachtoffer merkt op die manier met een kenner te maken te hebben en blijft verschoond van het gevoel te moeten praten over zaken die – voor dat moment – liever worden gemeden. Temeer als er nare herinneringen zijn aan eerdere intakegesprekken. Zogenoemde ervaringsdeskundigen (professionals die delicten hebben gepleegd en/of zelf in de knel hebben gezeten) vervullen deze functie van nature als ze in hun doen en laten tonen dat ze de nare omstandigheden van de cliënt hebben doorleefd en begrijpen.
    
2. Een professional die wil investeren (en bereid is om ver te gaan).
   Het helpt als slachtoffers het gevoel krijgen dat een professional, zo nodig, bereid is tijd en energie te investeren in een casus. Een veelvoorkomende tactiek is dat professionals bereid zijn een uur of langer op een cliënt te wachten, of later op de dag terug te komen, als deze op een afgesproken moment niet aanwezig is. Of ze zoeken het slachtoffer op: op straat, in een verhuurde kamer of bij een vriend of familielid waar tijdelijk onderdak is gevonden.

   De impliciete boodschap is: er wordt niet op de klok gekeken en we zijn bereid in jouw situatie te investeren. Die boodschap wordt kracht bijgezet als een professional laat merken goed bereikbaar te zijn en cliënten opzoekt, ook op straat en buiten kantooruren.

   Respondenten benadrukten dat ruime beschikbaarheid in veel opzichten een gebaar is en geen groot deel van het feitelijke werk: ‘Ik zeg je kunt me altijd bellen, mijn telefoon en whatsapp staan altijd aan en dat kunnen ze zien, maar het punt is, ze bellen tóch niet op zaterdagochtend of -avond, en als ze dat wél doen, kan je bij wijze van spreken alvast in de auto springen, want dan is het foute boel.’ Het punt is eerder dat professionals proberen een factor te worden in het leven van slachtoffers, zodat die wel 24/7 uit de voeten kunnen met de raad en steun die professionals leveren en organiseren.
    

3. Een kans om urgente noden of risico’s het hoofd te bieden.
   Professionals treden in contact met personen die zich niet redden: ‘jongleren met zeven ballen’. In lijn met die metafoor, helpt het als professionals (bijna) meteen enkele ballen overnemen, zodat die niet meer op de grond kunnen vallen. Het is belangrijk dat professionals zien wat urgent is en op die punten meteen actie (laten) ondernemen. Bijvoorbeeld een slaapplek regelen, veiligheid organiseren, het beëindigen of afbouwen van – onder druk of als ‘stommiteit’ – afgesloten contracten of bemiddeling met schuldeisers.

   Het vergt professioneel inzicht om urgentie te herkennen, want het komt soms aan op uren of dagen, omdat anders de kans op een interventie is bekeken. Bijvoorbeeld omdat criminele rekrutering dan niet meer kan worden omgekeerd. Een respondent gaf een voorbeeld. Er was tijd en energie gestoken in het ‘behandelrijp’ maken van een jongen die het criminele circuit (graag) wilde verlaten, maar hij kwam op een wachtlijst. Terwijl hij op die lijst stond kreeg hij een scooter cadeau, klaarblijkelijk van een crimineel die daar wederdiensten voor opeist.

   Dit soort omstandigheden vragen om snelle en non-bureaucratische interventies. De eerste acute interventies leggen de basis voor verdere (slachtoffer)hulp. Als op straat- en wijkniveau duidelijk wordt welke professionals onder urgente omstandigheden meteen handelen en prestaties leveren, worden zij ook zelf benaderd door (personen rondom) slachtoffers.
    

4. Een professional met invloed op (en steun vanuit) ‘het systeem’.
   Het is belangrijk dat professionals begrip tonen en nare (ook urgente) omstandigheden herkennen, maar het is niet afdoende. Een professional dient, in instrumentele zin, te kunnen leveren. Simpel gezegd, hij of zij moet voor de cliënt zaken voor elkaar krijgen. Bijvoorbeeld inkomen regelen, zorgen voor een urgentieverklaring, voor vervoer (een fiets kan al veel verschil maken) of toegang regelen tot een cursus, onderwijs, sportvoorzieningen, werkervaringsplaats of medische hulpverlener.

   Dit vergt organisatorische invloed, in het bijzonder in de gemeentelijke organisatie. Het vraagt om budget en om steun vanuit de toplaag van de gemeentelijke organisatie, zo nodig tot aan het bestuur toe. Dit is belangrijk omdat personen in zekere zin systeemslachtoffers kunnen zijn: een verzoek ligt al lang ergens op de plank, er is een wachtlijst of er is geen routine beschikbaar voor de beste (en goedkope) oplossing op casusniveau.