Ondermijnende criminaliteit en het sociaal domein: De naïviteit voorbij

De AVG is een struikelblok die samenwerking en gegevensuitwisseling in het sociaal domein in de weg staat. Toch? ‘Een hardnekkige mythe, de AVG biedt juist heel veel mogelijkheden’, stellen jurist Jolanda van Boven en organisatieadviseur Jayant Kesarlal.

Ze weten als geen ander hoe groot de angst voor de AVG is, de privacywet die in 2018 van kracht werd. Jurist Jolanda van Boven, gespecialiseerd in gezondheidsrecht en privacywetgeving en adviseur data & privacy Jayant Kesarlal worden bijna dagelijks geconfronteerd met gemeenten en organisaties in het sociaal domein die bang zijn informatie te delen. Een groot misverstand, zegt Van Boven. ‘De AVG vraagt partijen juist om samenwerking goed te organiseren en biedt daar veel ruimte toe. Ik vind het zelf een prachtige wet, de logica die eruit spreekt.’

Opgave

Samen geven Van Boven en Kesarlal inspiratiesessies bij gemeenten en organisaties om de hardnekkige mythe rond de AVG te doorbreken. Dat is broodnodig, zegt Kesarlal. ‘Zeker gezien de enorme opgave waar we op het gebied van ondermijnende criminaliteit met z’n allen voor staan.’ Van Boven: ‘We moeten investeren in preventie en vroegsignalering om te voorkomen dat jonge mensen grote criminelen worden, dat is overal wel doorgedrongen. Daarvoor moeten we de wijken in, om de tafel met politie, scholen, woningcorporatie, jeugdzorg, jongerenwerkers, noem maar op. Maar dan begint het al: “Dat mag niet hè, van de AVG”.’

Basiskamp

Van Boven blikt even terug. ‘Kijk, we komen uit het dal. In het dal werkten we – voor de decentralisatie – heel erg verkokerd. Gemeente, woningcorporatie, maatschappelijk werk, jeugdzorg, iedereen lekker in de eigen silo.’ Na de decentralisatie kwamen veel taken op het bordje van gemeenten te liggen. ‘De gemeenten waren volgens het Rijk veel beter toegerust om de kwetsbare burgers te helpen en het idee voor integrale samenwerking begon post te vasten. Nu zitten we in basiskamp 1.’

Daar blijven alle partijen – stelt van Boven beeldend – maar rondjesdraaien. ‘Omdat iedereen met de eigen interpretatie van de AVG onder de arm zit. Tja, dan kom je dus geen steek verder. Als je samen een cake wilt bakken, is het wel handig om hetzelfde recept te gebruiken.’ Om die samenwerking met verschillende organisaties vorm te geven, is volgens Van Boven in de eerste plaats ‘awareness’ nodig. Bewustwording over de noodzaak van die samenwerking – het besef dat je elkaar nodig hebt om zaken goed aan te pakken – en het inzicht dat er ‘onder de AVG’ veel meer kan dan gedacht. ‘Denk aan die meneer van 45 met een licht verstandelijke beperking die door criminelen wordt gedwongen wietplantjes te telen. Hij ziet eruit als een dader, maar is slachtoffer.’ Om deze man in veiligheid te brengen en ‘duurzaam en legaal mee te laten doen in de samenleving’ zijn veel organisaties nodig. ‘Bij zo’n casus ga je zo met een satéprikker door alle domeinen heen.’

Ruimte

Om die samenwerking vervolgens vorm te geven en onderling gegevens uit te wisselen, is ruimte nodig van managers en bestuurders in de betrokken organisaties om hier mee aan de slag te gaan. Kesarlal: ‘De partijen gaan samen aan de slag, op een gecontroleerde manier innoveren om verschillende handelingsperspectieven te creëren. Ik hoor professionals nu vaak vragen om een blauwdruk, of een stappenplan het ministerie, maar die geven geen antwoord op de vraag hoe men lokaal de samenwerking vorm moet geven. Elke casus is anders, elke gemeente is lokaal anders georganiseerd.’  

Toestemming

Een hardnekkige misvatting met grote gevolgen is dat informatie alleen maar uitgewisseld mag worden ná schriftelijke toestemming van de cliënt in kwestie. Maar bij de toeleiding naar hulp is toestemming geen grondslag in de AVG. Van Boven legt uit en schetst een casus van een jongen die door criminelen wordt geronseld om pakketjes rond te brengen. ‘Hij brengt een pakketje weg en krijgt muntjes. Dus dat bevalt hem wel. Maar de derde keer laten de criminelen hem bewust struikelen. En nu staat hij bij hen in het krijt. De jongen wordt onder druk gezet om snel nog drie andere koeriers aan te leveren.’ Ook school begint het agressieve gedrag van de jongen op te vallen. Een alerte leerkracht voelt dat er iets niet klopt, maar weet niet wat hij met dit signaal moet. ‘Dan zou hij zo’n jongen of diens familie toestemming moeten vragen voor de gegevensuitwisseling? Dat is toch té dwaas voor woorden en dat zegt de AVG ook helemaal niet. De angst voor de AVG speelt criminelen op deze manier in de kaart.’ 

Wettelijke bronnen

Natuurlijk, benadrukt jurist Van Boven, moeten de partners zorgvuldig afspraken maken over het doel van de samenwerking en elkaars taken en verantwoordelijkheden goed kennen. Ze wijst erop dat professionals naast de AVG en eigen professioneel inzicht, ook al allerlei andere wettelijke bronnen hebben om ‘uit te tappen.’ ‘Denk aan het Verdrag voor de Rechten van de Mens, aan het Kinderrechtenverdrag, aan de richtlijn mensenhandel. Deze mensenrechten, vastgelegd in internationale verdragen, worden veelal verder geconcretiseerd in bijvoorbeeld de Participatiewet, in de Wmo. Allemaal bedoeld om mensen duurzaam en legaal mee te laten doen in de samenleving.’

Ook deze wetten zijn volgens de jurist belangrijke bronnen voor organisaties om op macroniveau uit te putten om ruimte te geven of op microniveau om gegevensuitwisseling tussen professionals mogelijk te maken. ‘De angst voor boetes van de Autoriteit Persoonsgegevens is groot, maar je krijgt alleen een boete wanneer je verwijtbaar nalatig bent. Je krijgt echt geen boete wanneer je zo zorgvuldig mogelijk de samenwerking tussen het sociaal en veiligheidsdomein probeert vorm te geven. We zeggen ook niet: “Zet alle sluizen maar open”.’

Samenwerken is geen doel op zich, gegevensuitwisseling ook niet, klinkt het ferm. Kesarlal: ‘Je ziet helaas vaak dat met een té nauwe blik naar de AVG wordt gekeken. De AVG stimuleert zowel multidisciplinair samenwerken, waarbij een gezamenlijk doel voorop staat en waar gegevensuitwisseling uit voortvloeit, als een kritische blik op de manier waarop we zaken hebben georganiseerd.’

Worstelen

Van Boven: ‘Dus elke keer moet je terug naar die vraag: wat is er nodig voor deze jongere, voor deze burger? Wat wil ik bereiken, wil je voorkomen dat hij op het verkeerde pad terecht komt? Door het delen van de informatie – professionals leren heel snel het onderscheid tussen need to know en nice to know – probeer je dat doel te bereiken.’

De twee experts zien hoe gemeenten en organisaties overal in het land met het AVG-vraagstuk worstelen. Soms met intern flinke discussies tot gevolg. Kesarlal: ‘Maar steeds meer mensen zien de noodzaak van de samenwerking wel. De problematiek waarmee we in dit land te maken hebben, wordt complexer. En de criminelen zijn wél goed georganiseerd én innovatief. Zij werken zonder problemen dwars door alle domeinen heen.’