Ondermijnende criminaliteit en het sociaal domein: De naïviteit voorbij

Wat doe je als je een wietplantage aantreft op zolder bij een alleenstaande moeder die de eindjes nauwelijks aan elkaar kan knopen? Of als een cliënt tijdens het gesprek zijn jengelende dochter hardhandig terecht wijst? Dilemma’s. De gemeente Nieuwegein besloot om haar professionals een handje te helpen. Want ook – of juist – voor uiterst bekwame routiniers, is het soms lastig de alarmbellen van ondermijnende criminaliteit te horen rinkelen.

Bij de afdeling Geynwijs, verantwoordelijk voor de uitvoering van Participatiewet, Wmo, Jeugdwet en Leerplichtwet in Nieuwegein waren ze volgens teamleider Petra Le Noble nog niet zo heel actief bezig met bewustwording als het gaat om ondermijnende criminaliteit. De signalen herkennen én daar ook naar handelen, dat bleek nog niet eenvoudig. Nieuwegein koos daarom voor twee sporen: werken aan bewustwording én het versterken van de handelingsbekwaamheid van professionals.

Er werden workshops gegeven door bestuurskundige Edward van der Torre en jurist Jolanda van Boven. Die waren volgens Ardi Roelofs, die vanuit Divosa het traject ontwikkeld heeft en trekt, een eyeopener: ‘Professionals zijn handelingsbekwaam, maar de routine waarmee dit gepaard gaat is ook een valkuil. Je kunt zaken over het hoofd zien. Het is de kunst om in die routine ook de alarmbellen te horen rinkelen.’ 

Dilemmakaarten

Is de bewustwording er eenmaal, dan komen al snel de dilemma’s om de hoek kijken. Want de keuze die je als hulpverlener maakt, raakt vaak niet alleen de cliënt, maar ook het systeem eromheen. Zet je een uitkering stop, dan treft dat ook eventuele kinderen. De gemeente Nieuwegein ontwikkelde met Divosa een methodiek om dit soort dilemma’s bespreekbaar te maken. Het gaat nog om een prototype, maar de eerste proeven zijn positief. Roelofs: ‘We loodsen de professional als het ware door het dilemma heen. De Dilemmakaart geeft houvast in de onderlinge discussie en biedt concrete voorbeelden van handelingsopties in bepaalde situaties.’ 

Volgens Le Noble helpt de Dilemmakaart professionals ook om situaties te ontrafelen, bijvoorbeeld om het verschil te zien tussen georganiseerde misdaad of ondermijning. ‘Hebben we te maken met een individu dat met zwartwerken zijn uitkering aanvult om zijn gezin te onderhouden of is er sprake van grootschalige uitkeringsfraude? Dat zijn verschillende situaties, die om een andere aanpak vragen.’ 

Gezamenlijk handelingskader

Daar waar veel verschillende disciplines met elkaar samenwerken, is de discussie volgens Roelofs en Le Noble van wezenlijk belang. Want iedere professional heeft naast zijn beroeps- en organisatienormen ook zijn eigen normenkader en maakt op basis daarvan zijn of haar afweging. In het ene geval betekent dit dat een professional niet ingrijpt, terwijl zijn collega een andere keuze maakt. Roelofs: ‘De beroepscode weegt bovendien zwaar, professionals zijn bang deze te breken.’ Giet daarover nog het AVG-sausje en de angst om ‘nat te gaan’ is compleet. 

‘De AVG-workshop van Jolanda van Boven liet mooi zien dat de AVG als nieuwere en Europese wetgeving boven de beroepscode gaat, en meer mogelijk maakt dan zij dachten.’ Investeren in een veilige omgeving, in onderling vertrouwen en in kennisdeling is volgens Le Noble een belangrijke voorwaarde. ‘Dat vraagt een actieve rol van de organisatie. Je moet kennis delen én deze activeren. Zo kun je een gezamenlijk handelingskader ontwikkelen.’

Vliegwiel

De investeringen beginnen volgens beiden hun vruchten af te werpen. Le Noble ziet al een kentering ontstaan. ‘De opmerking: “Dat is niet ons terrein”, horen we steeds minder. Het besef dat we met elkaar het sociaal domein vormen, is veel meer ingedaald. Dat bestraffing van een drugskoerier ook effect heeft op broertjes en zusjes. Dat een heel systeem effect ondervindt van jouw acties als professional.’ 

Ook in de manier van werken ziet ze veranderingen. ‘We zoeken de afdeling veiligheid veel sneller op, en ook andersom gebeurt dit vaker. Het project heeft als vliegwiel gefungeerd, het had ons anders meer tijd gekost.’ 

Dat er in Nieuwegein in relatief korte tijd veel stappen zijn gezet, komt volgens Roelofs ook doordat bewust is gestart in de uitvoering. ‘We wilden het echt vanuit de professionals zelf ontwikkelen, zijn heel bewust klein gestart. Dan kun je veel sneller stappen maken. Werkt het in de uitvoering, dan kunnen we het op beleidsniveau borgen.’

Gezamenlijke opgave

De Dilemmakaart helpt het gesprek tussen professionals op gang te brengen, maar is volgens Le Noble geen Haarlemmerolie. ‘Commitment en bewustwording dat het een gezamenlijke opgave is, dat is het belangrijkst.’ Roelofs: ‘Als de kennis nog niet geactiveerd is, hebben de Dilemmakaart en de Leeswijzer die daarbij hoort geen nut. We willen straks de kaart landelijk aanbieden, maar niet als los product. Daar horen sowieso een aantal workshops en teamsessies bij. De Dilemmakaart geeft vooral aan hoe je de opgedane kennis in de praktijk kunt toepassen.’