Ondermijnende criminaliteit en het sociaal domein: De naïviteit voorbij

Kwetsbare burgers die in handen vallen van criminele organisaties, criminelen die handig gebruik maken van miljoenen die omgaan in het sociaal domein. ‘De aanpak van ondermijnende criminaliteit kán niet zonder het sociaal domein.’

De cijfers die er zijn, zijn schokkend. Zo blijken er – volgens onderzoek in opdracht van RTL Nieuws – dik vijfhonderd dubieuze zorgaanbieders in Nederland actief. Organisaties die ‘over de rug van kwetsbare mensen’ veel geld verdienen. Het topje van de ijsberg, zeggen experts. Op allerlei manieren probeert de georganiseerde misdaad met zo min mogelijk risico, zo veel mogelijk winst te maken. Zo hebben ze een antenne voor kwetsbare mensen.

Uit onderzoek van het Centrum tegen Kinderhandel en Mensenhandel blijkt dat jongeren veel vaker dan gedacht worden gedwongen tot criminele activiteiten. En denk ook aan jonge meiden die in de prostitutie worden gelokt, jongeren die als geldezel worden ingezet, bijstandermoeders die verleid worden een zolder te verhuren of arbeidsmigranten die in ruil voor gratis onderkomen aan het werk worden gezet. Voor niets gaat de zon op en criminelen zijn expert in wederdiensten. Ook proberen malafide zorgaanbieders of subsidie-aanvragers een graantje mee te pikken van al het geld dat omgaat in het sociaal domein.

Invloed

Het sociaal domein heeft dus op verschillende manieren te maken met de invloed van criminele organisaties. Dit druist recht in tegen dé opgave van het sociaal domein: inwoners een veilige en duurzame toekomst bieden. ‘Een opgave waar iedereen die bij een gemeente werkt van doordrongen moet zijn’, zegt Hennie van Deijck, die samen met Hidde Brink projectleider Ondermijning en het sociaal domein bij Divosa is. De hete adem van criminele organisaties maakt deze opgave complex en urgent.

Ondermijning en het sociaal domein

Divosa ondersteunt daarom gemeenten met inzichten uit praktijk en wetenschap bij de aanpak van ondermijnende criminaliteit in het sociaal domein. Het breed offensief tegen ondermijning, in 2020 door het kabinet gestart, vormt hierbij het uitgangspunt. De kernvraag van dat offensief: Hoe bied je mensen in plaats van het criminele pad een realistisch legaal perspectief?

Het offensief draait om de zoektocht naar een effectieve aanpak, zowel repressief als preventief. Het breed offensief wordt volgend jaar met 524 miljoen euro uitgebreid, waarvan 434 miljoen euro structureel. Een deel gaat naar preventie.

‘Nieuwe criminele aanwas moet worden voorkomen, door onder meer het bieden van perspectief op studie en werk voor jongeren en meer zichtbaar formeel gezag in kwetsbare wijken. Maatregelen om de weerbaarheid te vergroten worden gecombineerd met een stok achter de deur: preventie met gezag’, aldus het kabinet.

De preventie is gestoeld op drie pijlers:

1. Het verstevigen van de sociale structuren.
2. Kwetsbare mensen kansen bieden op een zinvol bestaan en het kunnen bijdragen aan de samenleving.
3. Het weerbaarder maken van professionals in het sociale, onderwijs- en veiligheidsdomein.

Verkeerde afslag

‘Maar professionals in het sociaal domein zijn géén crime-fighters’, benadrukt Pieter Tops, bijzonder hoogleraar Ondermijningstudies en lector aan de Politieacademie, keer op keer. ‘Maar zij zijn wel heel hard nodig om de verkeerde afslag naar het snelle geld af te sluiten, voor het integer houden van de samenleving.’

Ondermijning in het sociaal domein gaat over signaleren, over onderbuikgevoelens en over samenwerken met allerlei partners uit verschillende domeinen. Dat kán niet zonder alerte, integere en daadkrachtige professionals – in de frontline en op het gemeentehuis. Het wordt vaak onderschat waar professionals mee geconfronteerd worden. Situaties zijn niet alleen ingewikkeld en domeinoverstijgend, ook dader- en slachtofferschap lopen vaak door elkaar heen.

Hoop

Het sociaal domein is de weg van de hoop, stelt Nicole Lieve, strategisch adviseur Ondermijning bij de landelijke portefeuille gebiedsgebonden politie. Lieve was tot een paar jaar terug programmaleider Ondermijning in veiligheidsregio Twente en werkt dagelijks aan bewustwording over die verwevenheid van de onder- en bovenwereld en gevolgen daarvan. Ze spreekt met gemeenten, met bestuurders, met ondernemers, onderwijs.  De afgelopen jaren zijn er al heel veel zaadjes geplant, zegt Lieve. ‘Tien jaar geleden lag er geen minister wakker van ondermijning, er was ook geen geld voor. Van een eerder kabinet hebben we 100 miljoen gekregen, van Rutte III een half miljard waarvan een deel voor preventie. Natuurlijk zijn dat vergeleken met de geschatte drugsomzet van bijna 20 miljard kleine bedragen, maar het besef dat het belangrijk is om aan de voorkant te zitten is er nu wel.’

De politie, de 23 duizend agenten op straat, kan dit niet alleen, zegt ze. Preventie is bij uitstek een taak van het sociaal domein. Dit gaat over die ene jongerenwerker, die leerkracht, maar ook die alerte ambtenaar werk en inkomen die luistert naar zijn onderbuikgevoel. Het is cruciaal dat professionals in het brede sociale domein bewust zijn van de ‘enorme maatschappelijke opgave waar we voor staan’.

Het begrip ‘ondermijning’ helpt daarbij niet altijd, zegt Lieve. ‘Het is zo’n containerbegrip geworden, dat maakt het ook ongrijpbaar. Ik ben van het delen van verhalen. Dan hebben we het over Samantha, het meisje op de achterbank. Over Mustafa die geronseld wordt in de sportschool. Door dit soort concrete voorbeelden te delen, weet iedereen wél waar we het over hebben en wat we kunnen doen om volgende Samantha’s en Mustafa’s te voorkomen.’

Onderschat

Het begint inderdaad met bewustwording, zegt ook projectleider Hennie van Deijck. De verwevenheid van onder- en bovenwereld wordt te vaak nog onderschat in het sociaal domein. Het begrip ondermijning wordt nog niet voldoende herkend. Dan hoor je: ‘Dat komen wij hier niet tegen’. De georganiseerde misdaad maakt maar al te graag gebruik van die naïviteit. Collega Hidde Brink: ‘Gemeenten realiseren zich zeker dat er een brede aanpak nodig is en dat alleen repressie onvoldoende is.’ Maar wat dat betekent voor het sociaal domein, is nog lang niet altijd duidelijk.

De behoefte aan kennis, aan handvatten binnen het sociaal domein, is dan ook groot, vult Van Deijck aan. ‘Waar hebben we het over? Hoe dan? Dat betekent dat er lastige gesprekken moeten worden gevoerd binnen gemeenten en tussen domeinen en onder professionals. Wanneer helpen we de burger nu echt? Wanneer kijken we naar de letter van de wet, wanneer naar de geest? Wanneer komen burgers door ons systeem van de regen in de drup? Of worden ze in handen van criminelen geduwd?’

Perspectief

Nicole Lieve is het eens met Van Deijck en Brink, het sociaal domein gaat over perspectief bieden, over meedoen aan die open samenleving. ‘Dat perspectief moeten we veel meer promoten, ik heb nog geen crimineel gezien die lang leeft én gelukkig is. Snel geld maakt zelden gelukkig.’

Lieve is realistisch, in de wijken is veel wegbezuinigd. ‘Die gevolgen zien we nu. We hebben het over 23 duizend agenten in de wijk en slechts tweeduizend jongerenwerkers. Tsja, dat zijn schrijnende aantallen en daar betalen we nu de prijs voor. Als politie hebben we niet de regie op preventie, maar we kennen wel de verhalen van de slachtoffers. Daarom moeten we elkaar leren kennen, in de gemeenten, in de wijken. We moeten met elkaar in gesprek.’

Slachtoffers

Ook bestuurskundige en criminoloog Edward van der Torre vraagt aandacht voor de slachtoffers. Volgens hem zorgt de georganiseerde misdaad voor ‘een sociale crisis’ in veel wijken. ‘Het is vreemd dat veel gemeenten wel een daderaanpak hebben, maar nog geen slachtoffergerichte aanpak. Als ik onderzoek in een kwetsbare wijk doe, kom ik ze tegen. Een bijstandsmoeder met een hennepkwekerij op zolder, een jongen die als geldezel wordt gebruikt. Maar deze mensen gaan niet met een hulpvraag naar een wijkteam toe.’ Dit vraagt volgens Van der Torre om een alert en outreachend sociaal domein. ‘Met frontliniewerkers, buitenboordmotors met mandaat, om buiten de lijntjes te kleuren. Zij zorgen dat zaken worden geregeld, weten wat er speelt op straat. Kijk, veel van deze slachtoffers gaan ook geen aangifte doen, maar ze hebben onze hulp wel nodig.’

Zorgcowboys

Van der Torre deed eerder onderzoek naar zorgfraude (Een wereld te winnen | Over zorgfraude (Wmo 2015 en Jeugdwet)). Het gaf hem nog meer inzicht over die verwevenheid tussen onder- en bovenwereld. Hij zag met ontzetting hoe criminele zorgcowboys lange tijd ongehinderd hun gang konden gaan en hoe er geld werd verdiend over de ruggen van kwetsbare burgers. Zij zetten zorgproducten als dagbesteding in de markt, met fraude als doel. Veel van deze aanbieders – zo bleek uit zijn onderzoek – zijn actief in een netwerk waar ook geld wordt verdiend met andere criminele activiteiten. Van de kwetsbare mensen wordt maar al te graag gebruik gemaakt.

‘Soms worden mensen gelokt met gratis huisvesting, maar dan komt al snel het verzoek om een wederdienst. En dat gaat niet alleen over het wegbrengen van het bekende pakketje met drugs. Het kan gaan over het aanvragen van een zorgtoeslag, seksuele uitbuiting of iemand wordt aan het werk gezet bij een aannemertje die pandjes opknapt om zo geld wit te wassen. De mogelijkheden zijn legio.’

Criminelen hebben volgens Van der Torre uitstekende voelsprieten voor kwetsbare mensen. ‘Die pikken ze er zo uit en in no-time zit zo iemand helemaal klem.’ Of gemeenten zich hier voldoende bewust van zijn? Volgens hem is het verschil tussen gemeenten groot. ‘Het hangt nog te vaak af van de gedrevenheid van de ene bestuurder of ambtenaar. Er is echt nog een wereld te winnen, het actief zoeken naar mensen die tussen wal en schip vallen zou al heel veel helpen. Op casusniveau kan het sociaal domein echt het verschil maken.’