Bundel ‘Een radicale omkering in het sociaal domein’

In de negatieve vertaling staan letter en geest van de wet tegenover elkaar. Regels versus ruimte. Eenduidigheid versus maatwerk. Maar het kan ook anders, zoals in Zaanstad, waar het gaat om ‘ieder het zijne’ in plaats van ‘ieder het gelijke’.

‘Ieder het zijne’, zo verwoordde toenmalig vicevoorzitter van de Raad van State Piet Hein Donner de essentie van het sociaal domein vlak na aanvang van de transities. (1) Actieonderzoekers Albert Jan Kruiter en Sophie Albers van het Instituut voor Publieke Waarden, vertalen dat in hun pamflet ‘Doen wat goed is’ als ‘laveren tussen regels en ruimte’. (2) Zij pleiten voor ‘praktisch wijze professionals’ die hun handelen op drie manieren legitimeren: aan de wet, op rendement en op betrokkenheid. Om te garanderen dat de burger eerlijk en betrouwbaar tegemoet getreden wordt, moet de professional:

1. de mogelijkheden en belangen van de organisatie kennen,
2. plus de wet- en regelgeving,
3. daarbij de situatie kunnen inschatten en
4. een zodanig vertrouwen winnen dat de beleving van de burger daarin gehoord wordt.

Met ruggensteun van boven

Ieder het zijne geven, wil zeggen dat professionals een situatie beoordelen mét aanziens des persoons. En dat is ‘een veel moeilijker operationeel concept dan gelijkheid als norm’, waarschuwde Donner in zijn lezing. ‘Beleid op maat impliceert dat het karakter van de uitvoering verandert. De ambtenaar wordt beroepsoefenaar van wie het deskundig oordeel bepalend is in het individuele geval.’ Dat kan spannend zijn, betogen Kruiter en Albers, want ‘Praktische wijsheid verwerf je door te doen, eventueel fouten te maken en daarvan te leren.’ (3)

Laveren tussen regels en ruimte is dus moeilijk en spannend, maar essentieel. Om dit gemeengoed te maken, is er diep in de gemeentelijke organisatie eenduidigheid nodig over de koers. En die begint aan de top. De rol van een leidinggevende als Aad Sweijen in Zaanstad is van cruciaal belang. De medewerkers van handhaving en het Jongerenloket kunnen er alleen nader tot elkaar komen als ze weten dat ze gesteund worden door de leiding, ook – juist ook – in situaties waarin het moeilijk wordt. Als hun besluiten ter discussie komen staan, moet er veiligheid en ruggensteun zijn: word ik werkelijk gesteund als ik de ruimte pak?

‘Als ik de veiligheid niet biedt, kunnen zij niet goed functioneren’, vertelde Mieke Kortbeek, directeur sociaal domein Groningen, in een van Divosa’s ‘100 gesprekken’. (4) Overigens denkt Kortbeek dat die veiligheid nog vaak ontbreekt. ‘Dan gaan mensen zorgen dat hen niets kan gebeuren, bijvoorbeeld door zich maximaal aan de regels te houden’ – wat ook hoogleraar rechtssociologie Marc Hartogh aan het begin van dit hoofdstuk al vaststelde.

Leon Busschops, toenmalig afdelingshoofd Mens en Omgeving in de gemeente Veldhoven, herkent de spanning van het laveren tussen regels en ruimte maar al te goed, vertelde hij in 2019 aan Sprank (5): ‘Op lang niet alle vraagstukken van de klant is het antwoord te vinden in de wetten en regels. Dan komt het erop aan de zaak om te draaien en de regels ten dienste te stellen van het doel. Durf je het aan een persoonlijke inschatting te maken en de verantwoordelijkheid te nemen om de klant te helpen? Dit vinden klantmanagers soms eng. Maar dan zeg ik: ‘Als je onderuit gaat, raap ik je op.’

Die steun is nodig op alle niveaus. Want ‘wat als een beslissing verkeerd uitpakt, hoe goed bedoeld ook, en de pers haalt?’, vraagt Marcel van Druenen, projectleider Vakmanschap bij Divosa, zich af in een artikel in Sociaal Bestek. (6) ‘Staan we dan nog steeds achter die professional en zijn of haar professionele ruimte? Hoe stevig is dan het fundament waarop de professionele besluitvorming is gebaseerd?’ Afdelingshoofd Sweijen vertelt dat hij die ruggensteun krijgt van burgemeester Jan Hamming van Zaanstad. ‘Die gaat dan op de barricaden staan. Zo kunnen we van de ene kant streng zijn en optreden en aan de andere kant ook zorgen dat dat meisje goed terechtkomt.’

Voetnoten

1. Piet Hein Donner, toespraak 'Laat je niet gek maken', Divosa Voorjaarscongres 2016.
2. Albers, Sophie & Albert Jan Kruiter (2020). ‘Doen wat goed is. Pleidooi voor praktische wijsheid in het sociale domein’. Uitgeverij Van Gennep.
3. Albers, Sofie en Kruiter, Albert. ‘Doen wat goed is. Praktische wijsheid in het publieke domein’. 2020, Uitgeverij van Gennep.
4. Mieke Kortbeek, directeur sociaal domein Groningen, 100 gesprekken, Divosa, 2020.
5. 'Duivelse dilemma’s in het sociaal domein', in: Sprank 4, 2019.
6. Druenen van, Marcel. 'Hoe de weerstand tegen de systeemdominantie verschuift naar systeemallergie', in: Sociaal Bestek, april/mei 2017.